Мерки за заштита
Содржината и природата на мерките за заштита
Обезбедување на сигурност и заштита на жртвата од идно насилство, односно помош за надминување на последиците од доживеаното насилство, како и создавање на услови за нејзина интеграција во социјалната средина, се основните услови кои треба да се задоволат при преземањето на мерките за заштита. Вообичаено овие мерки, покрај за жртвата, значат обезбедување на сигурност и заштита за останатите членови на семејството, кои се јавуваат во улога на секундарни жртви.
Со семејнозакондавната реформа од 2004 г., кога впрочем за прв пат семејното насилство е регулирано во оваа сфера, воведени се низа поединечни мерки на заштита. Во таа смисла, Центарот за социјални работи и невладините организации кои работат на полето на искоренување и на превенција на семејното насилство, добија законска можност за градење на неопходниот координативен систем за заштита. Покрај поединечно предвидените мерки во законот, дадена е можност да се да се преземат и сите други кои ќе послужат за остварување на заштита на жртвата.
Степенот на користење на мерките за заштита од семејно насилство, нивното спроведување и ефикасност во оваа студија е разгледуван преку пријавените случаи на семејно насилство до Центрите за социјална работа и бројот на странки кои побарале правна помош и застапување во Центрите за правна помош на Здружението за еманципација, солидарност и еднаквост на жените – ЕСЕ. Оваа анализа треба да го претстави обемот и видот на заштита во случај кога жртвите на семејно насилство доаѓаат да ја побараат кај еден од актерите во формалниот, и кај еден од неформалниот систем на заштита, но исто така и кога жртвите не ја атрикулираат и не е дефинирана потребата од заштита (Центрите за социјална работа) и онаму каде што таа е јасно дефинирана, правната помош и застапување.
Видови на заштита и нивната функционалност
Репертоарот на поединечните мерки кои надлежните институции (формалниот систем на заштита) и невладиниот организации (неформалниот систем на заштита) можат да ги преземат се следните:
- обезбедува нужно сместување за лицето-жртва на насилство, кое може да трае најмалку 6 месеци, со можност за продолжување за уште 6 месеци;
- обезбедува соодветна здравствена заштита;
- обезбедува соодветна психо-социјална интервенција и третман;
- ги упатува во соодветно советувалиште;
- доколку во семејството има дете кое е на редовно школување, помага за продолжување на редовното образование;
- го известува органот за прогон;
- дава секаков вид на правна помош и застапување;
- покренува постапка пред надлежниот суд;
- по потреба поднесува барање до судот за изречување на привремена мерка за заштита и
- презема други мерки за кои ќе оцени дека се неопходни за решавање на проблемот.
Граѓанскоправен систем за заштита
– привремени мерки за заштита
Природа и значење на привремените мерки за заштита
Граѓанскоправниот систем за заштита се заснова на предвидените мерки/ привремени мерки за заштита предвидени со реформите на семејното законодавство од 2004 година.
Привремените мерки за заштита се составен дел на секое законодавство. Тоа е пристап на државата кој тежнее кон потполна и сеопфатна заштита на жртвите на семејно насилство. Овие мерки имаат за цел заштита на жртвата од идно насилство, а она што е најважно притоа, не ја оневозможуваат заштитата обезбедена во казненото законодавство. Во оваа смисла тие се третираат како паралелен, помалку наметлив (во смисла на оставање на диспозиција на жртвата да решава за реакцијата/реперкусиите) и позитивен (има пред се превентивна функција, односно поправање на однесувањето на насилникот) начин за заштита, односно обезбедување сигурност на жртвата.
Основно е овие привремени мерки за заштита да овозможат непосредна и брза помош на жртвата. Но, како што веќе е забележано, нивната примена во голема мера зависи од ескалацијата, односно од обемот и видот на насилството. Така, доколку постои сериозна повреда или серија од инциденти придружени со зголемен интензитет, привремените мерки за заштита и кривичното гонење заедно можат да постигнат најефикасни резултати.
Привремените мерки можат особено да бидат корисни во случаи кога жртвата сака да ја оддржи заедницата со насилникот и се надева дека судското решение за изречена привремена мерка ќе придонесе насилникот да осознае дека неговото однесување е недозволиво и има потреба тој да применува ненасилни методи на однесување.
Од друга страна, природата на граѓанската постапка со која се изрекуваат привремените мерки претставува уште една предност која природно треба да резултира со нивно оптимално користење. Непобитно е дека граѓанската постапка, сама по себе, може да придонесе насилникот да прими на знаење дека за натамошно насилство ќе следат правни последици. Како резултат на тоа, тој треба да го прекине своето насилничко однесување.
Во ниту еден случај законските решенија предвидени во двата правни ситеми (граѓанскоправен и казненоправен) за заштита не треба да се применуваат на штета на едниот, односно на другиот. По својата содржина и пред се цел за кои се изградени/предвидени тие се комплементарни и само во таа смисла треба и да се применуваат.
Сознанијата со кои располагаме по долгогодишна континуирана работа во сферата на семејното насилство укажуваат на присутно толкување, во одреден круг на професионални работници, за исклучување на законските решенија предвидени во двата правни система за решавање на семејното насилство. Според ова толкување, на привремените мерки за заштита се гледа како на супституција на казните, со што непотребно се одолговлекува и обременува постапката за предлагање на овие мерки. Оттаму и исклучително нискиот степен на примена на овие мерки на заштита од страна на Центрите за социјална работа. Ваквата состојба делумно се должи и на неразбирањето на природата и целта на законските решенија за семејното насилство, односно дека привремените мерки за заштита треба и мора да се предлагаат напоредно со решенијата предвидени во казненото законодавство, а не да претставуваат негова замена. Ниту еден од овие правни системи немаат ниту пак можат да пружат потполна заштита на жртвите, впрочем, поради тоа и меѓународните стандарди пропишале нивна интеракција и неисклучивост.
Соодветната интеракција и користење на овие комплементарни решенија (семејното и казненото законодавство) во иднина треба да отсликува состојба на зголемена (правилна) употреба на привремените мерки за заштита. Ова, пак, од друга страна ќе ја намали стапката на казнените дела на семејно насилство.
Привремените мерки за заштита треба да се главниот механизам којшто ќе ги штити жртвите. Нивното значење е во тоа да му се укаже на насилникот или на потенцијалните насилници дека тоа што го прават е незаконски и се казнува. Не е целта, на секоја жртва што ќе се појави во Центарот за социјална работа веднаш да и ја понудиме мерката на заштита – ајде во засолниште. Што со тоа? Така ништо не правиме, само даваме за право на насилството да продолжи понатаму. Значи, целта е да се прекине насилството, во ситуации кога е подраматично, насилникот да биде тој што ќе биде исфрлен од домот, а не жртвата.
Сузана Велковска, раководителка на одделение во Министерство за труд и социјална политика, документарен филм “Живот во сенка”, ЕСЕ, 2007
Значајно е да напомене и присутното неразграничување на семејното насилство, насилство од на него блиски појави, како што е на пример, нарушени семејни односи. Ваквото неразграничување резултира со третирање на семејното насилство исклучиво како семеен проблем, и притоа треба да се решава на начин спротивен од оној предвиден со решенијата за семејно насилство во семејното законодавство. Со ова, не само што семејното насилство се багателизира како појава, туку се праќа погрешна порака за одоговорот на институциите и видот на помошта и поддршката што жртвата треба да ја очекува и да ја добие во случај на семејно насилство.
Казнено правен систем на заштита
Основи и содржина на заштитата
Со самото дефинирање на поимот семејно насилство се напушта стојалиштето што го имаше Република Македонија до донесувањето на Кривичниот законик, според кој семејното насилство претставува проблем на семејството. Тоа значи дека семејното насилство претставува државен проблем и државата е таа што треба да ги преземе сите мерки и параметри за успешно справување со проблемот на семејното насилство.
Нема причина да не се верува во органите кои се повикани да се борат против семејното насилство. Дека е тоа така зборува и фактот што во последно време жртвите на семејно насилство се доста охрабрени да го пријават семејното насилство пред надлежните органи и за краток временски период да добијат заштита.
Стојан Михов, судија, документарен филм “Живот во сенка”, ЕСЕ, 2007
Со измените на Кривичниот законик од март 2004 година беше воведена казненоправна заштита на жртвите на семејно насилство. Со нив за прв пат се дефинираше семејното насилство, и истото стана предмет на инкриминизација, преку инкорпорирање на соодветни решенија во веќе постоечките кривични дела содржани во овој закон.
Целта на казненоправната заштита беше санкционирање на насилното однесување во рамките на семејството, односно да се даде до знаење дека таквото однесување е недозволиво и дека истото ќе биде подложно на соодветни санкции. Со ова, семејното насилство се издигнува на степен на општествено зло кое заслужува официјална реакција.
Главна карактеристика на казненоправниот систем е построгата казнена политика во однос на семејното насилство. Таа се манифестира во пропишаните построги казни за кривичните дела што се сторени при вршење на семејно насилство и гонењето на овие кривични дела по службена должност. На овој начин, согласно со застапеноста, природата и последиците, семејното насилство се издвојува од останатите видови криминал. Поаѓајки од фактот дека семејството е основната општествена клетка во чии рамки сигурноста на сите нејзини членови мора да биде загарантирана, повеќе од оправдано е построгото санкционирање на поведението на оние членови на семејството кои ќе сторат насилство врз лица кои се дел од нивното семејство или семејна заедница, односно врз лица со кои се во блиски лични односи.
Отстапување од построгото санкционирање на кривичните дела кои го регулираат семејното насилство постои во ситуација кога жртвата на семејно насилство ќе повреди насилникот, односно ќе посегне по неговиот живот.
Кога ваквите кривични дела се сторени како последица на семејно насилство, сторителите на овие кривични дела (жртвите на семејно насилство) се подложни на поблаго санкционирање – за разлика од основното дело,
Претходно веќе кажавме дека семејното насилство не е предвидено како ЕДНО посебно кривично дело, туку се санкционира преку инкриминирање на негови поединечни облици под постоечките кривични дела. Оттука:
- физичкото насилство се санкционира со кривични дела против животот и телото;
- психолошкото насилство се санкционира со кривични дела против слободите и правата на човекот; и
- сексуалното насилство се санкционира со кривични дела против половата слобода и половиот морал.